U heeft gelijk gekregen van de rechtbank, maar uw tegenpartij weigert hardnekkig het vonnis uit te voeren? Een veroordeling tot een doen of nalaten blijft ondanks uw herinneringen zonder gevolg? De dwangsom zou wel eens het juridische wapen kunnen zijn dat u nodig heeft om uw hardnekkige schuldenaar alsnog tot uitvoering te dwingen.
De dwangsom werd in het Belgische recht ingevoerd bij de wet van 31 januari 1980 en vormt een bijzonder doeltreffend economisch drukkingsmiddel. Let wel: het gebruik ervan is onderworpen aan strikte regels en vereist een grondige kennis van de procedurele subtiliteiten.
Het wettelijke kader: de essentie van de dwangsom begrijpen
Artikel 1385bis van het Gerechtelijk Wetboek definieert de dwangsom als een veroordeling tot betaling van een geldsom, uitgesproken door de rechter voor het geval niet wordt voldaan aan de hoofdveroordeling. Het gaat niet om een schadevergoeding, maar om een private sanctie die bedoeld is om de schuldenaar aan te zetten zijn verplichtingen vrijwillig na te komen.
De dwangsom is een bijkomende maatregel die noodzakelijkerwijs gekoppeld moet zijn aan een hoofdveroordeling. De rechter heeft volledige beoordelingsvrijheid en is niet verplicht ze uit te spreken. Eenmaal verschuldigd, komt de dwangsom volledig toe aan de schuldeiser, ongeacht de werkelijk geleden schade.
De rechter heeft verschillende opties om de druk aan te passen aan de omstandigheden. De forfaitaire dwangsom, vastgesteld op één enkel bedrag, is geschikt voor verplichtingen die zich éénmalig of binnen een duidelijk afgebakende tijd voordoen. De progressieve dwangsom, bepaald per tijdseenheid of per overtreding, past perfect bij voortdurende of herhaalde verplichtingen. De rechter kan ook een maximumbedrag voorzien waarboven de veroordeling tot dwangsommen haar uitwerking verliest, om buitensporige veroordelingen te vermijden.
Toepassingsgebieden en uitsluitingen
De dwangsom vindt toepassing in tal van geschillen, zodra er sprake is van een verplichting tot doen of niet te doen. In het bouwrecht zal zij bijvoorbeeld de herstelling van niet-conforme bouwwerken of de afbraak van illegale constructies kunnen afdwingen. In het intellectueel eigendomsrecht zal zij dwingen tot het stopzetten van inbreuken of het uit de handel nemen van producten. In het handelsrecht verzekert zij de uitvoering van specifieke contractuele verplichtingen of de naleving van exclusiviteitsclausules.
Artikel 1385bis sluit de dwangsom formeel uit in twee gevallen. Enerzijds kan zij niet worden gekoppeld aan een veroordeling tot betaling van een geldsom. Anderzijds is zij uitgesloten bij vorderingen tot uitvoering van arbeidsovereenkomsten.
Voorwaarden voor opeisbaarheid: wanneer is de dwangsom verschuldigd?
Verschillende voorwaarden moeten vervuld zijn opdat een dwangsom opeisbaar wordt. De voorafgaande betekening van het vonnis is een absolute voorwaarde. De dwangsom kan niet verschuldigd zijn vóór deze betekening, die garandeert dat de schuldenaar volledig op de hoogte is van zijn verplichtingen.
De rechter kan een respijttermijn toekennen voordat de dwangsom begint te lopen. Deze termijn, verschillend van de uitvoeringstermijn, biedt de schuldenaar extra uitstel. De dwangsom is pas opeisbaar wanneer het vonnis dat haar uitspreekt uitvoerbaar is geworden.
De rol van de beslagrechter
Artikel 1385quater van het Gerechtelijk Wetboek bepaalt dat de dwangsom, eenmaal verschuldigd, volledig toekomt aan de schuldeiser, die haar kan invorderen op basis van het vonnis zelf. In tegenstelling tot het Europese recht vereist het Belgische recht geen voorafgaande vaststelling van het bedrag door een nieuw vonnis.
Bij uitvoeringsproblemen kent artikel 1395 van het Gerechtelijk Wetboek de beslagrechter bevoegdheid toe voor alle vragen met betrekking tot de invordering van de dwangsom. Deze magistraat controleert de wettigheid van de uitvoeringshandelingen, verifieert of aan de voorwaarden van opeisbaarheid is voldaan en beoordeelt de draagwijdte van de beslissing zonder de rechten van de partijen te kunnen wijzigen.
De beslagrechter beschikt wel over een interpretatierecht van het vonnis dat de dwangsom oplegt, conform artikel 793 van het Gerechtelijk Wetboek, al moet deze interpretatie strikt blijven. Belangrijker nog, hij kan beoordelen of de invordering van de dwangsom een misbruik van recht uitmaakt in de gegeven omstandigheden. Daardoor kan hij in de praktijk de dwangsom beperken wanneer de invordering kennelijk de grenzen van een normaal rechtens gebruik door een voorzichtige en zorgvuldige persoon overschrijdt.
De beslagrechter kan daarentegen de inhoud van de veroordeling niet wijzigen noch oordelen dat de dwangsom niet verschuldigd is omdat de hoofdveroordeling niet gerechtvaardigd was.
Verjaring: een korte termijn om in de gaten te houden
Artikel 1385octies van het Gerechtelijk Wetboek stelt een bijzonder korte verjaringstermijn vast: de dwangsom verjaart door het verloop van zes maanden, te rekenen vanaf de datum waarop zij verschuldigd werd. Voor dwangsommen vastgesteld per tijdseenheid of per overtreding wordt de verjaring afzonderlijk berekend voor elke verstreken tijdseenheid of gepleegde overtreding.
Zo doet bij een dwangsom van € 100 per dag vertraging elke dag een afzonderlijke verjaringstermijn van zes maanden ontstaan.
De verjaring kan worden gestuit door een bevel tot betaling of door een beslag.
Onmogelijkheid tot uitvoering en herziening
Artikel 1385quinquies biedt een gereguleerde uitweg voor de te goeder trouw handelende schuldenaar. De rechter die de dwangsom heeft opgelegd, kan haar afschaffen, haar loop gedurende een bepaalde termijn opschorten of haar bedrag verminderen. Deze herziening is enkel mogelijk bij definitieve of tijdelijke, totale of gedeeltelijke onmogelijkheid om aan de hoofdveroordeling te voldoen.
De rechtspraak vereist wel het bewijs van een echte objectieve onmogelijkheid, niet toerekenbaar aan de schuldenaar. Loutere uitvoeringsmoeilijkheden of economische beperkingen volstaan niet.
Recente ontwikkelingen in de rechtspraak
Rechtbanken sanctioneren steeds vaker misbruik bij de invordering van dwangsommen. Het Hof van Cassatie herinnert eraan dat de theorie van het rechtsmisbruik, die inhoudt dat wordt nagegaan of de uitoefening van een recht kennelijk de grenzen van een normale uitoefening ervan door een voorzichtige en zorgvuldige persoon niet overschrijdt, van toepassing is op de invordering van dwangsommen.
Rechters oefenen in dit verband een strengere controle uit op de proportionaliteit van dwangsommen, vooral in geschillen tussen particulieren of waarbij KMO’s betrokken zijn.
De dwangsom past zich bovendien perfect aan hedendaagse uitdagingen aan: verwijdering van online-inhoud, naleving van de GDPR, stopzetting van cyberpesterijen. Deze aanpasbaarheid getuigt van de actualiteit en blijvende doeltreffendheid van dit juridische instrument.
Conclusie: de dwangsom ondersteunt een efficiënte (in)vordering
De dwangsom vormt een bijzonder doeltreffend dwangmiddel binnen het Belgische juridische arsenaal. Haar geldelijk karakter en cumulatie in de tijd oefenen vaak een beslissende psychologische en economische druk uit op hardnekkige schuldenaars.
De toepassing ervan vereist echter een perfecte technische beheersing van de voorwaarden van opeisbaarheid, verjaring, de keuze van het passende bedrag en het beheer van invorderingsprocedures.
Het doel is niet noodzakelijk het volledig innen van de dwangsom, maar wel het afdwingen van de uitvoering van de hoofdverplichting. Soms volstaat de dreiging van een dwangsom al om een conflict op te lossen en vrijwillige uitvoering te verkrijgen. In een economische context waarin kwaadwillende schuldenaars toenemen, krijgt de dwangsom een bijzonder actuele betekenis.
Vanbelle Law Boutique begeleidt u in al uw gerechtelijke procedures waarbij een dwangsom nodig is: voorafgaande juridische analyse, inschatting van slaagkansen, kortgeding, bewaking van verjaringstermijnen, enz. Wij maken van uw vonnissen echte dwangmiddelen om eindelijk een snelle en doeltreffende uitvoering van uw rechten te verkrijgen.
